Jam tri jarojn mi estis en Sudafriko. Mi ekkonis la homojn tie kaj ili ekkonis min. En 1896 mi petis permeson iri hejmen por ses monatoj, ĉar mi mi vidis, ke mi restos longe tie. Mi jam havis bonan klientaron, kaj povis vidi, ke homoj sentas mian bezonon tie. Tial mi decidis iri al la hejmo kaj venigi la edzinon kaj infanojn, reveni kaj loĝadi tie. Mi ankaŭ vidis, ke se mi estus hejme, mi povus fari iom da publika laboro edukante la publikan opinion, kaj kreante pli da intereso pri la baratanoj de Sudafriko. La tripunda imposto estis vundo neresanigita. Ne povus esti trankvilo ĝis ĝia abolo.
Sed kiu gvidu dum mia foresto la laboron de la Kongreso kaj la Eduka Societo? Mi povis pensi pri du homoj -- Adamji Miyakhan kaj Parsi Rustomji. Ni havis nun multajn homojn el la komercista klaso. Sed estis ili du kiuj povis plenumi la devojn de la sekretario per regula laboro, kaj kiuj ankaŭ havis la estimon de la barata komunumo. La sekretario certe bezonis funkcii en la angla. Mi rekomendis la nomon de la bedaŭrata Adamji Miyakhan al la Kongreso, kaj ĝi aprobis lian nomon kiel sekretarion. La sperto montris, ke la elekto estis tre bona. Adamji Miyakhan kontentigis ĉiujn per sia persistemo, malavaro, afableco kaj ĝentileco, kaj pruvis al ĉiuj, ke la laboro de la sekretario ne bezonis homon kun advokata diplomo aŭ altrangan anglan edukadon.
Ĉirkaŭ la mezo de 1896 mi enŝipiĝis en la vaporŝipo S. S. Pongola kiu celis Kolkaton.
Estis tre malmultaj pasaĝeroj. Inter ili estis du britaj oficiroj, kiujn mi bone ekkonis. Kun unu mi ludadis ŝakon por unu horo ĉiutage. La ŝipa kuracisto donis al mi lernolibron de la tamila, kiun mi ekstudis. Mia sperto en Natalo montris al mi, ke mi devis akiri la urduan por pli profundaj kontaktoj kun la islamanoj, kaj de la tamila por rilati pli profunde kun la madrasaj baratanoj.
Je la peto de la brita amiko, kiu studis la urduan kun mi, mi eltrovis bonan urdua kontisto el la ferdekaj pasaĝeroj, kaj ni progresis bonege en niaj studoj. La oficiro posedis pli bonan memoron ol mi. Li neniam forgesis vorton post la unua rigardo; mi ofte havis malfacilon deĉifri urduajn literojn. Mi laboris pli forte, sed neniam sukcesis preterpasi la oficiron.
En la tamila mi progresis sufiĉe bone. Helpo ne estis disponebla, sed la tamila lernolibro estis bone verkita, kaj mi ne sentis bezonon de multe da helpo.
Mi esperis daŭrigi la studadon eĉ post atingi Baraton, sed tio estis tute neeble. Plejparto de mia legado ekde 1893 estis farita en la malliberejo. Mi ja progresis en la tamila kaj la urdua en prizonoj -- la tamila en sudafrikaj malliberejoj, kaj la urdua en la prizono Yerwada [jervada]. Sed mi neniam lernis paroli la tamilan, kaj la malmulto kiun mi povis legi nun rustiĝas pro manko de praktiko.
Mi ankoraŭ sentas, ke la nescio de la tamila aŭ la telugua estis granda malavantaĝo. Mi ankoraŭ trezoras la memoron de la amo de la dravidoj en Sudafriko. Kiam ajn mi vidas tamilan aŭ teluguan amikon, mi ne povas ne memori la fidon, persistemon kaj sindoneman oferon de multaj el liaj samgentanoj. Kaj ili estis plejparte nealfabetaj, kaj la viroj kaj la virinoj. La batalo en Sudafriko estis por, kaj estis batalita de tiaj, kaj ĝi estis farita de nealfabetaj soldatoj; ĝi estis por la malriĉularo, kaj la malriĉularo partoprenis plene en ĝi. Nescipovo de ilia lingvo, tamen, neniam estis malavantaĝo por mi por gajni la korojn de tiuj ĉi simplaj kaj bonaj samlandanoj. Ili parolis fuŝan hindustanan aŭ fuŝan anglan, kaj ni trovis nenian malfacilaĵon en la kuna laborado. Sed mi volis repagi ilian amon per la lernado de la tamila kaj la telugua. Pri la tamila, kiel mi diris, mi faris iom da progreso, sed en la telugua, kiun mi provis lerni en Barato, mi ne sukcesis pasi preter la alfabetoj. Mi timas nun, ke mi neniam povos lerni tiujn ĉi lingvojn, kaj do esperas, ke la dravidoj lernos la hindustanan. La neanglaparolantoj inter ili en Sudafriko ja parolas la hindian aŭ la hindustanan, kiom ajn indiferente. Estas nur la anglaparolantoj kiuj ne lernas ĝin, kvazaŭ scipovo de la angla estis barilo lerni niajn proprajn lingvojn.
Sed mi flankeniris. Mi finu la rakonton de mia vojaĝo. Mi devas enkonduki al la legantoj la ŝipestron de la S. S. Pongola. Ni amikiĝis. Tiu bonulo estis Plymouth-Frato. Niaj babiladoj estis pli pri spiritaj temoj ol maristaj. Li distingis inter la moralo kaj la religia kredo. La lecionoj de la Biblio estis por li infanaĵoj. Ĝia belo kuŝis en ĝia simpleco. Ĉiuj viroj, virinoj kaj infanoj, li dirus, fidu je Jesuo kaj lia ofero, kaj iliaj pekoj certe estus forigitaj. Ĉi tiu amiko revigligis mian memoron de la Plymouth-Frato de Pretorio. La religio kiu altrudis ajnan moralan limojn estis por li malbona. Mia vegeterana manĝaĵo estis la okazaĵo de la tuta diskuto. Kial mi ne manĝu la viandon, aŭ eĉ la bovviandon? Ĉu la Dio ne kreis ĉiujn bestojn malsuprajn ĝuste por la ĝuado de la homaro, same kiel li kreis la vegetaĵojn? Tiuj ĉi demandoj neeviteble tiris nin en religiajn diskutojn.
Ni ne povis konvinki unu la alian. Mi certiĝis en mia opinio, ke la religio kaj la moralo estas sinonimoj. La ŝipestro havis nenian dubon pri la ĝusteco de sia mala konvinko.
Je la fino de dudek kvar tagoj, la vojaĝo finiĝis, kaj admirante la belecon de la rivero Hooghly, mi surteriĝis en Kolkato. Samtage mi prenis la tajnon al Mumbajo.